مهاجرت خاموش: چگونه ایران به صادرکننده برنامه‌نویس تبدیل شد
پیامدهای خروج نیروی متخصص بر اکوسیستم داخلی چیست؟
به گزارش آی تی بوم؛ در دل شب‌ها در اتاق‌های کوچک آپارتمان‌های تهران، مشهد یا تبریز، جوانانی با چشم‌هایی خسته و لپ‌تاپ‌هایی روشن نشسته‌اند؛ نه برای کار در شرکتی داخلی، بلکه برای تحویل پروژه‌ای به کارفرمایی در لندن، برلین یا تورنتو. این نسل جدید برنامه‌نویسان ایرانی بی‌سروصدا درحال تبدیل‌کردن ایران به صادرکننده خاموش اما مؤثر بازار جهانی تکنولوژی‌اند. آنها به‌جای کالا یا نفت، دانش و کد صادر می‌کنند؛ با اینترنتی پر از محدودیت و آینده‌ای مبهم اما با مهارتی که مرز نمی‌شناسد.
اینها فقط بخشی از توسعه‌دهنده‌های ایرانی هستند که ترجیح داده‌اند با هر مشقت، در کشور بمانند؛ زیرا نظرسنجی سال ۱۴۰۳ پلتفرم Quera، میگوید: «فقط ۲۰ درصد برنامه‌نویسان ایرانی تمایل به مهاجرت ندارند. این نظرسنجی با مشارکت بیش از ۵ هزار و ۱۲۰ برنامه‌نویس و حمایت شرکت‌هایی مانند دیجی‌کالا، یکتانت و دیجی‌پی برگزار شده که نتایج آن نشان می‌دهد ۴۰ درصد این افراد قصد دارند قطعی مهاجرت کنند و ۳۲ درصد فعلاً برنامه‌ای ندارند اما ممکن است در آینده تصمیم به مهاجرت بگیرند.»
از طرفی، طبق آخرین گزارش جهانی سازمان بین‌المللی مهاجرت (IOM) «آمریکا، کانادا و آلمان ۳ مقصد اول مهاجرت ایرانی‌ها در سال ۲۰۲۴ بوده است» که احتمالا سهم قابل‌توجهی از این مهاجران، برنامه‌نویسان و توسعه‌دهندگان هستند که تصمیم گرفته‌اند تخصص و رؤیای شغلی خود را آن سوی آب‌ها دنبال کنند.
البته که نباید از حجم بازار جهانی فریلنسینگ غافل شد که گسترش آن دامن ایران را هم گرفته است. طبق گزارش‌های Grand View Research ،The Business Research Company ،Globe Newswire و Databridge Market Research بازار جهانی پلتفرم‌های فریلنسینگ سال ۲۰۲۴ بین ۵ میلیارد و ۳۰۰ میلیون تا ۷ میلیارد و ۳۰۰ میلیون دلار برآورد شده است؛ پیش‌بینی می‌شود این بازار تا سال ۲۰۳۰ به ۱۳ میلیارد و ۸۰۰ میلیون دلار برسد که نشان‌دهنده رشد سالانه مرکب (CAGR) بین ۱۱ تا ۱۹ درصد است.
چرا در موج‌های توده‌ای مهاجرت ایرانی‌ها در حداقل یک دهه اخیر بخش بزرگی از آنها را نیروی متخصص به‌ویژه برنامه‌نویس‌ها تشکیل می‌دهند؟ نظرسنجی اخیر پلتفرم Quera حاکی از آن است که «۶۹ درصد برنامه‌نویسان کیفیت بالاتر زندگی، ۶۱ درصد بهبود وضعیت اقتصادی و ۴۲ درصد دستیابی به آزادی‌های اجتماعی را از دلایل اصلی مهاجرت خود اعلام کرده‌اند. دراین‌میان، فقط ۸ درصد شرکت‌کنندگان گفته‌اند دنبال کسب تجربه و بازگشت به ایران هستند.»
در این گزارش، به این پرسش پاسخ می‌دهیم که «ایران درحال تبدیل شدن به «صادرکننده نیروی متخصص ارزان» است؟ چگونه کشوری با اقتصاد تحریم‌شده و زیرساخت‌های محدود شاهد مهاجرت نیروی متخصص فناوری است؟ مسیری که از مهاجرت ذهن‌ها آغاز شده و به گسترش پلتفرم‌های دورکاری، فریلنسری و خروج تدریجی استعدادها از مرزهای فیزیکی کشور انجامیده است.»
دولت‌ها پیش‌نیاز تحصیلی اجباری تعیین نکرده‌اند
«حسین شرفی»، با ۱۰ سال تجربه برنامه‌نویسی دات‌نت در ایران، حدود ۴ سال پیش کوله‌بارش را بست و برای همیشه به کانادا مهاجرت کرد. او درباره علت مهاجرت توسعه‌دهنده‌های ایرانی به دیجیاتو میگوید: «سطح درآمد و کیفیت زندگی در خارج از کشور معمولاً برای برنامه‌نویسان بالاتر از ایران است. نکته مهم دیگر اینکه شغل‌هایی مانند برنامه‌نویسی جزو رشته‌های «Regulated» نیستند؛ یعنی دولت برای اشتغال در این حوزه، پیش‌نیاز تحصیلی اجباری تعیین نکرده و اغلب شرکت‌ها نیز هنگام استخدام، مدرک تحصیلی درخواست نمی‌کنند بلکه فقط به مهارت توجه دارند؛ بنابراین مسیر برای برنامه‌نویسان باز است اما مثلاً مهندس مکانیک بدون مدرک نمی‌تواند جایی استخدام شود.»
او سومین عامل را محدودیت‌های اینترنت (فیلترینگ) و تحریم‌های نرم‌افزاری می‌داند که مستقیم بر کیفیت کار برنامه‌نویسان تأثیر می‌گذارد.
این برنامه‌نویس توضیح می‌دهد: «معمولاً برنامه‌نویسان افرادی هستند که خودآموز این حرفه را یاد گرفته‌اند و این مهم‌ترین مهارت آنهاست: خودآموزی. (به قول جادی، برنامه‌نویس مشهور ایرانی، من هیچ برنامه‌نویس حرفه‌ای ندیده‌ام که با کلاس رفتن برنامه‌نویس شده باشد. اکثر آنها خودشان پیگیر یادگیری بوده‌اند و با پشتکار زیاد به این مهارت رسیده‌اند.) این مهارت در یادگیری مستقل و توانایی در تحقیق و یافتن راه‌حل‌های متنوع کمکشان کرده که مسیرهای مختلف مهاجرتی را که اطلاعاتشان عمدتاً آنلاین در دسترس است، پیدا کرده، مطالعه و دنبال کنند و درنهایت مهاجرت کنند.»
اعطای امتیازات بالای استرالیا، کانادا و کشورهای اروپایی
شرفی عامل تأثیرگذار دیگر را سطح زبان انگلیسی می‌داند و میگوید: «در رشته کامپیوتر، معمولاً لازم است منابع را به زبان انگلیسی مطالعه کنید؛ بنابراین باید سطح زبان خود را نسبت به دیگر رشته‌ها بالاتر نگه دارید و مدام به‌روز باشید. این باعث می‌شود ناخودآگاه با فرصت‌های بیشتری در زندگی‌تان روبه‌رو شوید؛ چه فرصت‌های شغلی، تحصیلی یا مهاجرتی.»
این برنامه‌نویس با اشاره به استقبال کشورهای مختلف ازجمله استرالیا، کانادا و بسیاری از کشورهای اروپایی از متخصصان کامپیوتر، یادآوری می‌کند: «این کشورها با اعطای امتیازات بالاتر، این افراد را جذب کرده‌اند و این قضیه در دهه گذشته باعث مهاجرت بخش زیادی از مهندسان نرم‌افزار به خارج از کشور شده است.»
به گفته او، «امکان انجام پروژه‌ها به‌صورت دورکاری برای شرکت‌های خارجی نیز تأثیر مثبتی بر دیده شدن کیفیت کار برنامه‌نویسان ایرانی داشته است. این شرکت‌ها پس از چند ماه همکاری موفق، از برنامه‌نویس دعوت می‌کنند به کشورشان بیاید و به تیم آنها بپیوندد. درحالی‌که بسیاری از رشته‌های دیگر چنین امکانی ندارند و این خودش برای متخصصان نرم‌افزار مزیت به حساب می‌آید.»
این برنامه‌نویس درباره مهاجرت آشنایانش میگوید: «از میان دوستانم که اغلب در رشته نرم‌افزار تحصیل کرده بودند، بیش از ۷۰ درصدشان مهاجرت کرده‌اند؛ از استرالیا و هلند گرفته تا آلمان، کانادا و آمریکا.»
صادرات و فروش بین‌المللی نرم‌افزار، ممنوع!
«نبود قانون کپی‌رایت در ایران» نکته دیگری است که شرفی آن را دلیل مهاجرت برنامه‌نویسان ایرانی اعلام می‌کند: «برنامه‌نویس ایرانی به‌سختی می‌تواند داخل کشور نرم‌افزاری تولید و با خیال راحت آن را منتشر کند و به فروش برساند؛ زیرا به‌راحتی کپی می‌شود و هیچ قانون جدی برای حمایت از محصولات نرم‌افزاری وجود ندارد. همچنین تولیدکننده نرم‌افزار در ایران امکان صادرات و فروش بین‌المللی را ندارد و بازار داخلی نیز کشش چندانی ندارد؛ زیرا بسیاری از نرم‌افزارهای خارجی به‌راحتی و رایگان در ایران در دسترس‌اند و کسی دلیلی نمی‌بیند بابت نرم‌افزار پول بپردازد. عامل دیگری که بیشتر به نفع برنامه‌نویسان ایرانی است، امکان استفاده از بسیاری از نرم‌افزارهای حرفه‌ای در ایران است؛ چون هزینه لایسنس پرداخت نمی‌کنند و می‌توانند به‌راحتی برنامه را نصب کرده و یاد بگیرند.»
صحبت‌های شرفی به‌عنوان برنامه‌نویس مهاجرت‌کرده درحالی است که «بهزاد پورنوری»، توسعه‌دهنده بلاکچین، به‌عنوان فریلنسر، از داخل ایران برای شرکت‌های خارجی کار می‌کند. پورنوری میگوید: «برای کارفرمای خارجی استخدام نیروی ایرانی از نظر هزینه‌ای بسیار به‌صرفه است. تجربه شخصی من و اکثر اطرافیانم که حدود ۹۹ درصد شرایط مشابهی داشته‌اند، این‌طور بوده که ابتدا با حقوق دلاری پایین وارد بازار کار بین‌المللی شدیم. این شرایط هم برای ما مناسب بود هم برای کارفرمای خارجی سود زیادی داشت اما پس از یک تا سه سال که تجربه‌مان افزایش پیدا کرد، سعی کردیم حقوق خود را به سطح حقوق اروپا نزدیک کنیم.»
کیفیت کار برنامه‌نویسان ایرانی بالاتر از هند
به گفته پورنوری، «دراین‌میان، این نکته را هم باید اضافه کنم که هند تنها کشوری است که از نظر سطح حقوق دلاری با ایران قابل‌مقایسه است. طبق تجربه شخصی من، کیفیت کار برنامه‌نویسان ایرانی بالاتر از آنهاست.»
او درباره مسئله دیگری که تأثیر زیادی بر روند مهاجرت برنامه‌نویسان ایرانی دارد، میگوید: «وقتی در ایران وارد شرکت خوبی می‌شویم، معمولاً چند نفر نیروی ارشد در آن شرکت هستند که به‌نوعی الگوی کاری ما به حساب می‌آیند. بسیاری از این افراد یا مهاجرت کرده‌اند یا برای مهاجرت برنامه‌ریزی می‌کنند. حتی اگر خود شما هم قصد مهاجرت نداشته باشید، دیدن این روند باعث می‌شود به این فکر بیفتید که چه خبر است و چرا همه دارند می‌روند؟»
پورنوری در بخش دیگری از سخنانش توضیح می‌دهد: «درباره تخصص من که برنامه‌نویسی بلاکچین است، محدودیت‌ها و حساسیت‌های خاصی درباره ایران وجود دارد که باعث می‌شود برنامه‌نویسان این حوزه نتوانند راحت روی پروژه‌هایی کار کنند که به مرحله استفاده عمومی برسند. برای من اینکه بتوانم ببینم افراد از پروژه‌ام استفاده می‌کنند، اهمیت زیادی دارد اما در ایران احتمال چنین چیزی پایین است.»
امید به رشد و یادگیری، محدود
این برنامه‌نویس میگوید: «از نظر شرایط کاری نیز تجربه‌های متنوعی داشته‌ام؛ هم در شرکت‌هایی با محیط حرفه‌ای کار کرده‌ام هم در شرکت‌هایی با شرایط نامناسب. درمجموع از نظر فضای شرکت مشکل خاصی نداشتم اما امید به رشد و یادگیری گاهی کم‌رنگ بوده است. البته همچنان باور دارم در ایران می‌توان شرکت‌هایی یافت که فضای یادگیری و رشد را برای برنامه‌نویس فراهم می‌کنند.»
او درباره درآمد دلاری متخصصان این حوزه میگوید: «اگر بخواهم مقایسه کنم، یک CTO که در ایران کار می‌کند، معمولاً حقوقی برابر با برنامه‌نویس ارشد در بازار بین‌المللی می‌گیرد؛ یعنی حقوق ابتدایی در بازار جهانی با بالاترین سطوح فنی در ایران برابری می‌کند.»
پورنوری با بیان اینکه تحریم‌ها مشکل دیگر برنامه‌نویسان ایرانی است که در یکی دو سال اخیر شدیدتر شده، یادآوری می‌کند: «به‌خصوص برنامه‌نویسان حوزه وب نیاز به حساب بانکی بین‌المللی دارند که به‌دلیل تحریم‌ها، فرایند دشواری دارد اما در حوزه بلاکچین، این چالش‌ها کمتر است؛ زیرا پرداخت‌ها از طریق رمزارزها انجام می‌شود و ساختار غیرمتمرکز بلاکچین باعث می‌شود شرکت‌ها تمایل بیشتری به استخدام برنامه‌نویسان از کشورهای مختلف، ازجمله ایران، داشته باشند.»
